1. Jahkeluohkát 7-9

5.1. Almmolaš ulbmilat

Oahppi ávkkástallá juo vuođđoskuvlla ovddit jahkeluohkáin oahppan dieđuid ja dáidduid ja viiddida ja čiekŋuda daid máhtuid ja čuolmmačoavdima. Oahppan doaimma ja barggu bakte lea guovddážis, muhto oahppi galgá maid oažžut oahpahusa teoriijas, omd. historjjálaš dieđuid gáktemálliin ja mot sáhttá buktit dieđuid historjjás dán beaivái ja iežas bargamii. Duddjon vuođđuduvvá dasa, ahte oahppi pláne, duddjo ja oahppá árvvoštallat ieš duoji ja duddjoma gitta álggus loahpa rádjái.

Oahppi

• oahppá hálddašit duddjoma ollislaš proseassan ja ipmirda dan maŋggaávnnašlaš oahppoávnnasin, mas oahppá duodjegiela, hábmema ja teknologiija
• máhttá plánet visuálalaččat ja teknihkalaččat iežas duoji ja ovddidit duodjesuorggi visuála lohkanmáhtu
• máhttá maid bargat joavkkus, searvvušlaččat plánet, čađahit ja árvvoštallat oktasaš ja/dahje iežas duddjonproseassa
• duddjomis galgá geahččaladdat, dutkat ja hutkat ja gávdnat sierralágan visuála, ávnnaslaš, teknihkalaš sihke duddjonvuohkái heivvolaš čovdosiid
• duddjomis geahččalit ipmirdit, árvvoštallat ja ovddidit sierralágan teknologalaš heivehusaid ja ávkkástallat ohppojuvvon dáidduid beaivválaš eallimis
• duddjon ovddiida golmmaoalát hámuheami, dovdoáiccu ja giehtabarggu, mat ovddiidit motorolalaš máhtuid, luovvannávcca ja plánenmáhtu
• duddjon oahpaha guhkesáigásaš ja innovatiivvalaš bargovuohkái, mii nanosmahttá oahppi iešdovddu
• oahppi galgá beassat návddašit bargamis ja dan bohtosiin
• oahpahusas deattuhuvvojit ohppiid iešguđetlágan beroštumit ja searvvušlaš bargan (joavkobargu)

• oahppi beassá dovddiidit birastahtti ávnnaslaš máilbmái, mii addá ipmárdusa bissovaš eallinvuogis ja ovdáneamis: dasa laktásit oahppi iežas eallinbiire, sohka, báikkálaš kulturárbi ja servoša kultuvrralaš máŋggabealatvuohta
• oahpásnuvvá báikkálaš duodjekultuvrii ja duojáriidda, muhto maiddái eará sámiguovllu duodjeárbevieruide
• oahppi galgá beassat ovddidit visuála lohkanmáhtu ja duodjekultuvrii mihtilmas áiccuid (čájáhusat, govat, filmmat, arkiivvat, museat ja vuorkkát)
• duddjonmáhttu šaddada ehtalaš, diđošteaddji, oassálastti sihke čeahpes ja ealljáris olbmuid, geat árvvus atnet iežaset dahkkin ja geat leat beroštuvvan duddjomis ja geain lea hállu doalahit ja ovddidit duodjekultuvrra

5.2. Sisdoalut jahkeluohkáin 7-9

Oahpahusa vuođđun lea sámi ávnnašlaš kultuvra ja dáiddabajásgeassin ja ipmárdus čábbodagas. Oahpahusas geahččalit váldit vuhtii báikkálaš árbevieru ja vejolašvuođa ja dárbbu mielde eará guovllu árbevieru. Duodjeoahpahus geahččala oahpahit ollislaš duddjonproseassa, go duodji lea máŋggamateriálat ávnnas, mas oahpahuvvojit duodjeovdanbuktin, hábmen ja teknologiijái vuođđuduvvi doaibma. Duddjomis vuolggasadjin lea sierralágan viiddes temáid ollislaš guorahallan oahppoávnnasrájiid rásttilteaddji doaibman dego sámi eallinoainnusge lea: eallin lea ollislašvuohta iige dan sáhte biđget osiide.

Jahkeluohkáin 7-9 duodjeoahppan nanne ja čiekŋuda ohppiid iežas duogážis boahtti vásáhusaid, čuolmmačoavdima sihke duddjomii gullevaš bargama, ovdanbuktima ja plánema dieđuid ja dáidduid.

Hárjehahttit oahppi visuála ja teknihkalaš plánema dokumenteremii iežas bargoberbmii dehe- gihppagii (omd. portfolio, blogga). Oahppi oahpá dokumenteret olles duodjeproseassaid. Oahppi dovddiida maid teknologiija doaibmanprinsihpaide. Plána sáhttá dievasmahttit áigeguovdilis temáiguin ja fáttaiguin. Vejolašvuođaid mielde geavahit maiddái kodema buktagiid plánemii.

Duoji bajásgeassin bargun lea doarjut oahppi identiteahta, buresbirgema, eallinhálddašeami sihke bargoeallima ja ámmáhii guoski válljašumiid.

Sisdoaluid buvttadeapmi addá oahppái máŋggabealat vásáhusa duodjesurggiin ja dahká vejolažžan dovddiidit sierra duddjonvugiid. Sisdoaluin hápmašuvvet oktagaslaš oahppanbarggut, main leat sierra sisdoalut.

Lea dehálaš, ahte oahppi ohppá fuolahit bargobiergasiid, omd sadjit buvkkuid, niibbiid ja jiehku. Dát guoská maiddái dipmaduojáriid. Basttehis duodjebiergasiiguin duddjonmokta njiedjá omd. juos skierat, fiillut, áimmit, buvkkut, heavvalat, sahádearit, ostofaskkanat jna leat bastteheami. Muhtin biergasiid ii sáhte ieš sadjit, dahje ii sáhte sadjit obanassiige (omd. báddesahá dearit ja fiillut). Oahppái berrešii šaddat áddejupmi das maid sáhttá ieš dahkat ja maid ii. Deattu bidjat maiddái mašiinnaid bargodorvvolaš geavaheapmái. Leat ollu earálágan rusttegat, maiguin sáhttá ávkkástallat duddjoma oktavuođas.

Buot duddjonsurggiid oktavuhtii gullá:

• duodjehistorjá almmolaččat ja báikkálaš dásis
• ávnnasdiehtu ja -ipmárdus: duodjái gullevaš earenoamášvuođat, omd. mot dikšut náhkkedujiid

• dokumenteren: iežas bargama guorahallan ja vurken (ipmirdit dieđuid vurkema mávssolašvuođa ja anolašvuođa maŋŋeleappos eallimis)
• dujiid vurkkodeapmi ja divvun/ođasmahttin
• bargobiergasiid fuolaheapmi.

Ávnnasteapmi

• ávdnasiid viežžan ja vurkkodeapmi, omd. bárkkut, osttut ja báhkit
• máhttá ávnnastit ja dikšut omd. náhkiid goarrunmuddui

Goarrun

• bargoortnega plánen ja dan hámuheapmi
• teknihka ávkkástallan ja máŋggabealat geavaheapmi (goarrunmášenat sierra ulbmiliidda, omd. tiŋgii, náhkkái, dorkkasii)
• mašiinnaid divvun ja fuolaheapmi
• sierra ávdnasiid goarrun, omd. silki, láđđi, fatni ávnnas, guolga, náhkki
• goruda vuođđomihtut, mihttotabealla
• bivttasteapmái laktáseaddji minstariid ráhkadeapmi ja heiveheapmi iežas mihtuide
• mihtideapmi: árbevirolaš goartilastin ja/dahje minstariid sárgun gárvveš plána vuođul (omd. duodjebláđit) ja minsttarčilgehusaid lohkan
• vadjama plánen
• vadjan
• dokumenteren
• ovdamearkkat vejolaš dujiin: luhkka, gahpirat, geahpes gákti, nuvttohat

Láigeduodji

• njuikkuheapmi ja čuoldin (vuoddagat, báttit, boagán)
• gođđosat: hearvafáhcat, ullosuohkut, ulloliidni
• bárgideapmi, ruvden, lohtan ja šnjirren
• diehppan
• dujiid vurkkodeapmi ja divvun, omd. duogŋan

Muorra/vaneara/ báhkkeduodji

• Bargobiergasiid geavaheapmi ja fuolaheapmi
• Duoji plánen ja ollašuhttin
• Muora sojaheapmi ja laktagat/sávnnjit (veaddenjađus)
• Omd. guksi, gárri, vuodjaskáhppo ja giisá

Metálla/messetduodji

• Metálla iešvuođat, ávnnasteapmi ja herven (dearpan)
• Omd. boahkána soljjut, hearvačikŋa, boagansolggit, niibedearri

Čoarve- ja dákteduodji

• omd. čoarvegiella, áibmegoahti, gođđinsággegoađi, čoarvesuorbmasat, eará čiŋat ja boalut

Prošeaktabargu

• omd. buvkonađa ja –dohpa duddjon. Buvkonađa materiálan sisti, čoarvi. Dohpa materiálan čoarvi ja vuovssánáhkki.

Earenomášteknihkat -ja ávdnasat

• silba
• guollenáhkki (omd. hearva/čigŋa)
• veaddi (omd. lihtti, čigŋa)
• dátneárpu
• duhppen omd. nuvttohiid sisa sisgápmat; ávnnas omd. nálloguotta várás
• guolgaduojit omd. gálssohat ja stigát, bittut, seahkohat
• Viessočiŋat ja adnon tiŋggaid ođasmahttin ja heiveheapmi

• Dolgevuokkaid gárvvisteapmi