Dánskalaš gielladutki Rasmus Rask ja norgalaš báhppa Nils Vibe Stockfleth álkidahtiiga davvisámegiel čállima go válddiiga atnui sierra sámegiel bustávaid. Sudno bargguid ovddidii viidáseappot Jens Andreas Friis (1821 - 1896), gii lei Oslo universitehta sámegiela ja suomagiela professorin 1866 rájes. Su davvisámegiel čállinvuohki lea seilon gitta otnážii go olles Biibal almmustuvai dáinna čállinvugiin 1895:s.

Norgga biibalsearvi dáhtui de Friisa váldit badjelasas dárkkistit jagi 1840 almmustuvvan Ođđa Testamentta. Dasa lassin oažžut jorgalit ja lágidit olles Biibbala davvisámegillii. Son fidnii mielbargin Jáhkoš-Lásse, Lars Jacobsen Hætta (1834 - 1896), gii lei leamaš mielde Guovdageainnu vuostálastimis dahje stuimmis 1852. Jáhkoš-Lásse lei dubmejuvvon agibeaivve giddagassii Akershusladnái. Čohkkádettiin ladnis son oaččui oahpu Fiissas ja nu álggahii jorgalanbarggu.

Go Biiibal galggai prentejuvvot, de Biiibalsearvi ii nákcen ruhtadit dan. Searvi de geassádii barggus prentehit olles Biibala. Dan sivvan orru leamen dáruiduhttinpolitihkka, mii lei báidnán searvvi njunnošiid ja muđuid girkoeiseválddiid. Dán dili gal ii dohkkehan Johannes Skaar (1828-1904), gii nammaduvvui Davvi-Norgga bisman jagi 1885. Son de vuođđudii Norgga sámemiššuvnna1888:s (Norsk Finne-Mission), man ulbmilin lei ee. prentehit olles Biibbala davvisámegillii. Dat ollašuvai viimmat jagi 1895. Skaar ii dorjon eiseválddiid dáruiduhttinpolitihka, ja danin sápmelaččat gohčodišgohte su sámebisman.

Jáhkoš-Lásse beasai oaidnit prentejuvvon Biibala jagi 1895. Su stuorra jorgalanbargu, masa son lei ollu jagiid ja searaid golahan, lei ollašuvvan, nu mo ieš čálii, "ovdal go gohččojuvvon dán máilmmis." Son jámii jagi maŋŋá.

Eanaš girjjit mat almmustuvve ovdal 1900, ledje nappo kristtalašvuođa čállosat ja moanat giellaoahppagirjjit, mat ledje lágiduvvon dáččaid namas. Muhto gávdnui gale vuorkkás gárvves giehtačálus, Muitalusat, maid Anders Persen Bær ja Lars Jacobsen Hætta leigga čállán čohkkádettiin Akershusladnis maŋŋá Guovdageainnu vuostálastima jagi 1852.

Anders Johnsen Bakke lei riegádan 1819 Skiervvá guovllus Davvi-Romssas ja álggii oahpaheaddjin Návutnii 1842 ja barggai doppe gitta dassái go luobai virggis 1883. Ánde Jovnnabárdni, nu go son iežas gohčodii, barggai eallinagis dáruiduhttinpolitihka vuostá. Son váidalii juo 1852 bismii ahte sámemánát eai ádde oahpahusa danne go dat dáhpáhuvá dárogillii. Danne galggašii oahpahus leat sámegillii, ja nu bivddii bismma sáddet gássa sámegiel girjjiid.

Dalle lei Ánde Jovnnabárdni juo searvan leastadiuslaš lihkadussii mii lei viidánan Návutnii Jáhkošiid siidda mielde. Badjeolbmot dahje boazosámit ledje geasset 1850 ja 1851 johtán dálus dállui ja sárdnon: Daga buorádusa, čuorvvo Jesusa nama! Nu Guovdageainnus go Návuonas ge dáhpáhuvve stuimmit, ja eiseválddit navdigohte fargga Ándde lihkadusa hoavdan ja bidje su giddagassii oanehat áigái.

 

Guovdageaidnulaš Jáhkoš-Lásse – Lars Jocobsen Hætta (1834-1896) gii jorgalii biibbala davvisámegillii. Govva: Tromsø Museum.

Oahpaheaddji Salamon Nilsen (1859-1916) dárkkistii davvisámegiel Biibbala. Son lei riegádan Návuonas. Son lei ollu jagiid oahpaheaddjin Porsáŋggus ja lei maiddái muhtun áigge sátnejođiheaddjin. Govva: Noras ANS vuorká.

Stuorra davviriikkaid soađi (1709-1720) maŋŋá bođii friddjavuođaáigi, ja ruoŧŧilaččat oaidnigohte čuovgadet boahtteáiggi. Muhto nu ii lean sámiid hárrái. Ruoŧa eiseválddit dáhtto dál ollásit koloniseret Sámi eatnamiid. Dan sáhtte dahkat miššuvnna vehkiin, nappo čatnat sápmelaččaid nannoseappot Ruoŧa riikii. Jos dán ulbmila galggai nagadit ollašuhttit, de lei dárbbalaš oažžut sápmelaččaid fásta ássin. Ulbmilin lei oažžut sápmelaččaid bargagoahtit eanadoaluin ja šaddat eanadoallin. Dan ovdii eiseválddit rahčagohte. Dasa lassin lei dárbu oaččuhit eambbo ođđaássiid sámi guovlluide.

Juo 1600-logus Ruoŧa eiseválddit prentehedje áppes- ja measso- dahje áltárgirjjiid sámegillii. Dat ledje bihtán- ja lullisámegillii. Ruoŧa girkogiehtagirji jorgaluvvui ja prentejuvvui Durdnos- (davvi-)sámegillii namain Manuale Lapponicum (1648).

Nils Andersson áppes- ja meassogirjjiid sisdoalus, prentejuvvon 1619. Govva: Uppsala Universitetsbibliotek.

Johannes Tornæusa girkogiehtagirji, Manuale Lapponicum, mii lei durdnos- (davvi-)sámegillii, prentejuvvui 1648. Govva: Uppsala Universitetsbibliotek.

1700-logu álggus jorgaluvvui Ođđa Testamenta lullisuopmaniidda ja muhtun oassi prentejuvvui. Jorgaleaddji lei Lars Rangius, gii lei báhppan Bihtáma Sámis. Liksu sámeskuvlla jođiheaddji Per Fjellström (1697-1764) jorgalii olles Ođđa Testamentta (govva) lullisuopmaniidda. Dat ilmmai jagi 1755.

Olles biibal prentejuvvui lulliguovlluid sámegillii 1811.

 

Báhppa sárdnideamen olgoáimmu ovddas badjesiiddas dahje čearus.

Guovdageaidnu lei šaddan sierra girkosuohkanin jagi 1673, ja dan vuollái gárte Ávjovárri ja Ohcejohka. Ruoŧa girkut huksejuvvojedje dáidda siiddaide 1701. Guovdageainnu vuosttas báhpat ásse Mázes. Vuosttas báhppa gii ásai girkobáikái, lei Johan Tornberg. Su maŋisčuovvu lei su viellja Anders Tornensis (s. 1625-1705) gean áigge girku huksejuvvui.

Anders Tornensis lei barggánis báhppa, muhto son lei nággár ja iešbeaivválaš. Son lei álo riidaleamen ja diggomin guovllu olbmuiguin guollejávrriid ja niittuid alde, sáhtuid ja vuoigatvuođaid alde. Ii ge su leaska ge lean áđat. Diggegirjjit muitalit doarrumiid, jugešvuođa, fallehemiid, buolleviidnevuovdimiid ja roahcamiid báhppaviesus. Okta sudno bártniin Johannes Tornensis (riegádan 1690) fárrii Návutnii ja šattai Thomas von Westena bargoguoibmin ja katekehttan. Eará bártnit ásaiduvve guvlui ja sin maŋisboahttit gullet otne Guovdageainnu Tornensis-sohkii.

Guovdageainnu girkosuohkana Ruoŧa báhpaid sárdnegiella lei eanaš suomagiella, muhto sii sárdnidedje maiddái sámegillii.

Riikkaráji soabadettiin 1751 Guovdageaidnu, Ávjovárri (Kárášjohka) ja bealli Ohcejoga siiddas gárte Dánmárku-Norgga beallái, ja bealli Ohcejogas Ruošša-Suoma beallái. Ohcejoga girku šattai de dás duohko Ruošša-Suoma davimus girkun.

Muhtun báhpat áŋgiruššagohte huksehit sierra skuvllaid sámiid várás. Erenoamáš doaimmalaš lei Ubmi proavás Nils Grubb. Son oaččui eiseválddiid addit 1723 jagi skuvlaásahusa, mii galggai ovddidit kristtalašvuođa ja oahpahusa sámi guovlluin. Skuvllat galge huksejuvvot ja oahpahuvvot báhpat geat galge máhttit sámegiela doaimmadettiin sámiid gaskkas. Báhpat galge maid sáhttit čuovvut badje- dahje boazosiiddaid johtináigge. Skuvllain galggai leat sámegiel kristtalašvuođaoahpahus. Danne lei dárbu lágidit eambbo sámegiel oahppo- dahje áppesgirjjiid ja dakkáraččaid. Sápmelaččat galge maid sáhttit oahppat ruoŧagiela jos háliidedje.

Boahtte lávki lei organiseret buorebut oahpahusa Sámis. Skuvllat galge huksejuvvot girkobáikkiid lahka, ja oahpaheaddjin galge báhpat. Dát mielddisbuvttii ahte bohte skuvllat earret eará Johkamohkkái 1732, Árjjapluovvái 1743, Eanodahkii, Čohkkerassii 1744 ja Jiellevárrái 1756.

Kárta: Davvi Girji.

Davimus skuvlla huksenbáiki dagahii soahpameahttunvuođa. Sáhka lei goappá báikái galggai hukset skuvlla, Guovdageidnui vai Ohcejohkii. Skuvla huksejuvvui goit loahpas Ohcejohkii jagi 1728, muhto easkka jagi 1743 lihkostuvai oažžut skuvlla johtui. Álggos lei váttis oažžut mánáid skuvlla vázzit, muhto moadde jagi maŋŋá gohčohalle goittot gávcci nuora álgit skuvlii. Skuvla heaittihuvvui jagi 1750.

Álggos Ohcejohka gulai Guovdageainnu girkosuohkana vuollái, muhto šattai sierra girkosuohkanin jagi 1747. Vuosttas báhppan lei Anders Hellander, gii jagi 1743 rájes lei bargan dáppe oahpaheaddjin. Son geahččalii vuhtii váldit sámegiela ja sárdnidii maiddái sámegillii. Muhto eanaš son gal sárdnidii suomagillii. Hellander finai maid vuolle Deanus sárdnideamen girkus man Thomas von Westen lei huksehan. Dalle son gal garahalai Dánmárku-Norgga eiseválddiide.

Anders Hellander maŋisboahtti Henrik Wegelius, gii lei Ohcejoga báhppan 1757-1765, gal barggai áŋgirit sámegiela vuostá ja gohčodii dan "beatnatgiellan". Son ovddidii suomaiduhttima, mii bisttii Fellman áigái.

Jacob Fellman lei Ohcejoga báhppan 1820-1832, ja son doarjjui ja geavahii sámegiela čuvgehusbarggus. Son vikkai oažžut sámegiela oahpahusgiellan, muhto su bajit eiseválddit vuostálaste dan.

Suopma lei šaddan Ruošša cára herttotváldin jagi 1809 (easkka 1917 Suopma šattai sierra riikan), ja dađistaga addojuvvojedje njuolggadusat mat gilde geavaheames sámegiela oahpahusas ja girkomeanuin.

Sámi katekehtat ja miššonbáhpat

1700-logu mielde Ruoŧa miššuvdna oahpahišgođii maiddái katekehtaid, geat galge doaibmat veahkkeoahpaheaddjin. Katekehttan oahpahuvvojedje erenoamážit sámebártnit, geat gazze oahpu báhpaid luhtte. Ohcejoga vuosttas katekehtta lei Pieraš-Pieradahje ruoŧagillii Pehr Pehrsson Clemet (1713-1791), gean maŋisboahttit dál ásset sihke Kárášjogas, Ohcejogas ja Deanus.

1800-logu álgogeažis ruoŧa báhpat digaštallagohte sámeskuvllaid ja katekehtaid doaimmaid ja ávkkiid. Dát dagahii jagi 1818 skuvlaođasmahttima. Eiseválddit de mearridedje nannet johtti katekehtaid doaimmaid ja heaittihit eanaš girkoskuvllaid. Dušše Johkamohki ja Jiellevári skuvllat bisuhuvvojedje.

Eiseválddit ledje dan oainnus ahte johtti katekehtat jukse/jokse eanet ohppiid go girkoskuvllat. Dat sáhtte johtit siiddaid dahje čearuid mielde oahpahit sámemánáid. Katekehttan oahpahuvvojedje dál eanaš ođđaássiid bártnit. Muhto katekehtaid oahpahus uhcán válganii, danne go sis lei váilevaš vuođđooahppu.

Skuvladoaimmat viiddiduvvojedje sámiid gaskii nu gohčoduvvon miššonskuvllaid (lähetyskoulut) bokte. Dán ollašuhtii Ruoŧa miššonsearvi (lähetysyhdistys) mii vuođđuduvvui jagi 1835. Searvi álggahii mánáidruovttuid ja skuvllaid maid stáhta válddii badjelasas jagi 1916 johttisámeskuvllaid ođasmahttima olis.

Jagi 1818 skuvlaođasmahttin lei mielddisbuktán ahte galge nammaduvvot miššonbáhpat geat galge gozihit katekehtaid bargguid. Okta dain lei Petrus Læstadius, beallesápmelaš ja dovddus Lars Levi Læstadius viellja, ja nubbi lei lullisápmelaš Anders Fjellner, gii nammaduvvui miššon- dahje veahkkebáhppan Čohkkerasa ja Gárasavvona guvlui jagi 1821, maŋŋá go lei lohkan báhppan Uppsálas.

Petrus Læstadius ii lean duhtavaš katekehttaásahussii ja dáhtui fas álggahit fásta sámeskuvllaid, mat sáhtte fállat vuđolet oahpu ja guhkit oahpahusa. Sámeskuvllat eai galgan dušše fállat kristtalašvuođaoahpahusa. Sámi mánáin ja nuorain lei maid dárbu oahppat historjjá, geografiija, matematihka ja ruoŧagiela riektačállima. Ja sámegiella dieđos galggai leat skuvllaid váldogiellan.

Petrus Læstadius heasttainis Slompen. J. Cardon Litografiija s. 1840.

Anders Fjellner (1795-1876) eamidiinnis ja nieiddainnis.

Petrus Læstadius lei maid dan oaivilis ahte sámegiela lei dárbu máhttit ii dušše girkomeanuin ja oahpahusas, muhto maiddái duopmoválddiin, danne go Sámis lei dilli rievdan sakka ovddežis koloniserema geažil. Maiddái Anders Fjellner moittii katekehttaoahpahusa ja -bargguid, dannego katekehttan barge eanaš ođđaássiid bártnit, geain lei váilevaš oahppu erenoamážit sámegielas. Son vikkai ráhkadit bargonjuolggadusaid maid mielde katekehtat galge johtit sámebearrašiid luhtte ja oahpahit mánáid. Dađebahábut katekehtat saboterejedje bargonjuolggadusaid.

Danne Fjellner ávžžuhii girkoeiseválddiid oahpahišgoahtit eanetsámegielat katekehtaid ja miššonbargiid. Eiseválddit válde dan vuhtii. Sámi vánhemat ja mánát válde bures vuostá ođđa katekehtaid. Muhtun dain lei beakkán Skuvla-Heike, dahje ruoŧagillii Henrik Nilsson Soppero. Galledettiin Sárevuomi badjesápmelaččaid son beasaiorrut nuvttá go murrii eahketmuoraid sidjiide dan botta go ledje boazomeahcis.

Maŋŋá báhpat vuostálastigohte katekehtaid doaimmaid ja geavahišgohte katekehtaid iežaset reaŋgan.

Katekehtta "Báhppa-Ándaras", Anders J. Sarri (1832-1913) ohppiidisguin. Govva: Kiruna Kommun/Borg Mesch.

Jagi 1846 eiseválddit mearridedje ođasmahttima mii muhtun muddui čađahuvvui. Dan ulbmilin lei heaittihit johtti katekehtaid ja baicce nannet sámegiela oahpahusgiellan. Oahpahusgiellan galggai lean giella man guovllu eanetlohku hálle dahje hupme. Jos eanetlohku hálle sámegiela, de galggai oahpahus dáhpáhuvvat sámegillii, muhto oahpaheaddji galggai bajit dásis sáhttit geavahišgoahtit ruoŧagiela oahpahusas. Sámeguovllu skuvllain šattai de sámegiella oahpahusgiellan, ja doppe gos ruoŧŧelaččat ledje eanetlogus, šattai fas ruoŧagiella oahpahusgiellan.

Jagi 1842 Ruoŧŧa mearridii álggahit geatnegahtton álbmotskuvlla. Dát mielddisbuvttii ahte geavahišgohte fásta sámeskuvllaid maiddái eará mánáide go sámemánáide. Jagi 1877 skuvlaođasmahttin ollašuhtii dan, ja dasa lassin šattai ruoŧagiella dál oahpahusgiellan.

Ii ge das galle. Jagi 1896 ođasmahttin čanai sámeguovlluid skuvladoaimma riikka álbmotskuvlla njuolggadusaide. Oahppoáigi galggai leat vihtta jagi ja seamma fáttát go álbmotskuvllas. Ruoŧagiella goittot galggai leat skuvlla oahpahusgiellan loahppajagiid. Ruoŧaiduhttin lei čalmmus.

Juovllaidáigge 1848 Anders Bær sáhtašii katekehta Kollström Muonioniskkis Álahedjui. Dá oassi su čállosis dan mátkki birra:

Kollström sárdnidii daid juovlabasiid Guovdageainnu girkus 1848, dasgo ii mis lean báhppa ovdal go njukčamánus, dikki botta.....

Moai vuoddjáime Kollströmiin maŋŋel juovlabasiid Álahedjui. Kollströmis lei dat gádnosaš buolleviidnegágga badjel lahkiin viidni siste maid son lei Muoneváris váldán. Go moai leimme boahtán Roavvotluohká vuollái, de báhppa Kollström válddii viidnegákkas bajás ja gohčui mu njorret alccesis jugástaga. Mun njorrejin aitto báhppii jugástaga. De moai ain vulggiime ja bođiime sevnnjodettiin Luossačaza ala. De bisáneimme guođohit munno herggiideame. Moai buorádalaime das iehčame báhpain dan botta go hearggit guhto, báhppa viidnegákkain ja mun fas láibeseahkain ja vuodjaskáhpuin. De moai vuoddjáime ain ja bođiime Skárrejávrrážiid ala, de báhppa on čuorvvui mu dollet ja boahtit alccesis njorret jugástaga. Mun njorrejin aitto on jugástaga báhppii. Báhppa šattai nu gárremiidda, illá gerresis bisui. Go moai Biggejávrái lahkanišgođiime, de moatte háve čuorvvui son mu dollet ja boahtit iežas njulget, go son lei fierralan gardnjilbeale ala gerresis nuvt ahte nuppiin gieđain doallá geresravddas gitta ja nuppiin gieđain fas gardnjiliin doarju ja gesso gardnjilbeale alde.

Kárta: Davvi Girji.