Oktilaš Ruošša beales

Go Nikolai II 1894:s šattai Ruošša geaisárin ja Suoma stuorrafurstan (suuriruhtinas), de almmuhii iežas oktoráđđejeaddjin (yksinvaltias).

Erenoamáš váibmobákčasa Nikolai II:ii dagahii geaisárriikka čearddalašvuođagažaldat. Ruoššas ledje 130 miljovnna ássi ja badjel bealli sis gulle logiide vehádatálbmogiidda (vähemmistökansoihin), earret eará suopmelaččaide. Vehádatálbmogiid gaskkas lei čearddalašvuođalihkadus dahjege nationalisma lassánan 1800-logu mielde. Álbmogat ledje gáhttegoahtán gielaset ja kultuvrraset ja deattuhedje iešvuođalágiset.

Nationalisma, mii dađistaga lassánii, ii lean dušše Ruošša vehádatálbmogiid movttiidahtti jurddašanvuohki, muhto njoamui maiddái eanetlogu gaskii. Fanatihkalaš ruošša slavofiillaid ja panslavisttaid mielas vehádatálbmogiid earáláganvuohta dagai daid eahpeluohtehahttin.  Dát fas sáhtii čuohcit stuorra Ruoššaeatnama oktilašvuhtii. Maiddái ráđđehus lei gearggus cagahit diekkár balu, dasgo ná ruoššaid fuopmášumi lei álkit jorgalit eret riikka siskkáldas čuolmmain.

Vehádatálbmogiid guovdu dovdojuvvon eahpeluohttámuš lei okta sivva dasa, ahte Ruošša ráđđehus nannegođii váldegotti nu gohčoduvvon ovttaiduhttinpolitihka bokte. Nubbi lei olgguldas sivva. Vai namalassii Ruošša bisošii stuorraváldin, de dat galggai fuolahit iežas oktilašvuođas ja nanusvuođas. Dát fas gáibidii dan, ahte vehádatálbmogat galge ovttastahttot giddes oassin oktilaš Ruššii. Vehádatálbmogiid mielas dát lei ruoššaiduhttin.

Eahpidahtti Suopma

Ruošša lei álggahan ovttaiduhttinpolitihka juo 1860-logus Polskkas, ja dan maŋŋá earáge vehádatálbmogat, dego ukrainalaččat, lietuvalaččat ja esttelaččat, ledje okta nuppi maŋis šaddan čavgadeappot guovddášhálddahusa vuollái. Guhkimus seaillui Suoma autonomalaš stuorrafurstagoddi. Ruoššafanatihkkárat ledje vávjigoahtán erenoamážit Suoma viiddis vuoigatvuođaid. Suomas lei oainnat iežas ráđđehus dahjege senáhtta ja iežas riikkabeaivvit ja iežas ruhta, soahteveahka ja poastamearka. Ja ii das galle, Suoma lei sirremin geaisárriikkas maiddái virggálaš rádji.

Suoma hárrái ruoššain ledje vel áibbas sierra fuolat. Dađistaga go Duiska nanosmuvai, de dan gaskavuođat Ruššii ledje čoskon. Ruošša ráđđehus lei eanet ja eanet ballagoahtán, ahte Duiska sáhtii boahtit meara rastá Supmii ja fallehit doppil Biehtárgávpogii, geaisárriikka oaivegávpogii.

Bobrikov ja guovvamánu manifeasta

Suoma laktigohte čavgadeappot Ruššii, go geaisár 1898:s nammadii Suoma generálaguvernevran generála Nikolai Bobrikova. Go son bođii autonomalaš Supmii, de hirpmástuvai dan dili dihte. "In áidnage virggis deaivan ruošša", čálii Bobrikov Biehtárgávpogii. "Ii mihkkige orron čatnamin Suoma Ruošša váldegoddái, dego livččen mátkkoštan olgoriikkas. Ja goittot dát guovlu lea dasttán min váldegotti oaivegávpoga ja lea strategiijalaččat hui dehálaš rádjeeana."

Bobrikov dagai prográmma, man mielde Suoma vuoigatvuođat galge okta nuppi maŋis jávkaduvvot. Suoma soahteveahka galggai suddaduvvot Ruošša soahtevehkii, ruoššagiella váldojuvvot hálddahusa ja skuvllaid giellan, ruoššat galge beassat Suomas buot virggiide, ja Suomas galggai jávkaduvvot iežas ruhta. Suoma ruoššaiduhttima beavttálmahttin dihte Bobrikov oaččohii geaisára vuolláičállit 1898:s guovvamánu manifeastan dovdojuvvon cealkámušgirjji. Suopmelaččat duvdiluvvojedje eret Supmii ja Ruššii guoskevaš oktasaš lágaid válmmaštallamis. Dat gulai dás duohko ruošša virgealbmáide. Suoma riikkabeaivvit sáhtii addit dain dušše cealkámuša. Suopmelaččaid mielas jearaldagas lei válderihpan (vallanriisto).

 

Vuosttas soardináigodat

Guovvamánu manifeastta eretgeassin dihte suopmelaččat jurdiledje doarjalit njuolgga geaisárii, gean vuoiggalašvuhtii sii ain jáhkke. Danin stuđeanttat miehtá riikka čogge nu gohčoduvvon stuorra adreassa. Muhtun vahkus dán vuostálastináššegirjái čálle namaset badjel bealle miljovnna suopmelačča dahje viđadas riikka olmmošlogus. Suopmelaččat šadde goittot behttot, go Nikolai ii váldán vuostá sin áššegirjji.

Guovvamánu manifeastta addima rájes álgán áigodaga gohčodit Suoma historjjás vuosttas soardináigodahkan (1899-1905). Dan áigge Suoma vuoigatvuođat geahpeduvvojedje mearrediđolaččat. Ruoššagiella geavahuvvui eanet ja eanet sihke skuvllain ja hálddahusas, sensuvra čavgejuvvui ja juoba suopmelaš poastamearkkaid geavaheapmi gildojuvvui. Suoma iežas soahteveahka loahpahuvvui, ja Ruoššas 1901:s ásahuvvon Suoma vearjogeatnegasvuođalága mielde suopmelaš nuorahaččat šadde soahtebálvalussii Ruošša soahtevehkii. Suopmelaččat dávistedje dása nu, ahte biehttaledje boahtimis soahteveahkagohččumiidda. Dát dagai duššin Ruošša áigumušaid ja bággii geaisára loahpas luoitit suopmelaččaid soahtebálvalusa vázzimis.

Bobrikov lei juo guhká oččodan diktáhtora váldevuoigatvuođaid ja dat ollašuvai 1903:s. Dalle son oaččui vuoigatvuođa earuhit ruoššaiduhttima vuostálasti virgealbmáid, gieldit čoahkkimiid ja vuodjelit eahpidahtti suopmelaččaid olgoriikkaide. Vuosttas soardináigodat jugii Suoma álbmoga guovdat. Guovddáš gažaldat lei: galggaigo ruoššaiduhttimii guorrasit, vai galggaigo juogaláhkai vuostálastigoahtit? Mieđáhallanbeali guottiheaddjit ledje dan oaivilis, ahte Ruoššain galggai geahččalit gulahallat. Ruošša ii gánnáhan bearehaga eaddudit. Smávvalágan áššiin galggai sáhttit vuollánit, vai ieš dat váldoášši, Suoma autonomiija guovddášbealit bisso fámus.

Čavgadeappot dán áššái doaladuvve ng. vuođđolágalaččat, geaid mielas Ruošša ovddas ii ožžon vuollánit. Sii gáibidedje, ahte olbmot galge álgit passiivvalaš vuostálastimii ja biehttalit doahttaleamis lágahis lágaid ja mearrádusaid. Goappáge oassebealis lei nappo oktasaš ulbmil, Suoma sierrasajádaga dorvvasteapmi. Sierramielalašvuođat guske vugiide, maiguin dán ulbmila galggai juksat. Buot čavgadepmosit dán áššái doaladuvai dat smávva joavku, mii guottihii veahkaválddálaš vuostálastima. Terrordaguide gearggos aktivisttat ledje šiehttan generálaguvernevrra goddimis. Sin ovddabeallai goittot háhppehii aktivisttaid jovkui gulakeahtes oktonas bálgáid johtti, skuvlaráđđehusa nuorra virgealmmái Eugen Schauman. Geassemánus 1904 son bážii senáhtalatni boardaga alde Bobrikova ja dalán dan maŋŋá iežas.